Lina Sincap | BBC Ortadoğu Muhabiri
İç savaşın 10 yılı aşkın süredir devam ettiği Suriye’de binlerce kişi cezaevlerinde “kayboldu”. Aileleri çaresizce birilerine rüşvet vererek başlarına ne geldiğini öğrenmeye çalışıyor. Aracılara, devlet yetkililerine ve kolluk kuvvetlerine büyük meblağlar ödeseler de bu girişimler genellikle hüsranla sonuçlanıyor.
İstanbul’un kuzeyinde yaşayan Suriyeli Malak, iki oğlunun 2012’de nasıl tutuklandığını hâlâ net bir şekilde hatırlıyor.
En büyük oğlu 19 yaşında Suriye ordusunda görev yaparken protestoculara ateş açması emredildiğinde bunu yapmak istemedi ve kaçtı. Ancak kolluk kuvvetleri onu saklandığı çiftlikte bulup tutukladı.
Kısa bir süre sonra diğer oğlu Maher tutuklandı. “Henüz 15 yaşındaydı ve onu gözaltına alıp lisesinden aldılar. “Tek suçu kardeşinin ordudan kaçmasıydı.”
Malak o günden bu yana iki çocuğunu göremiyor. İzlerini bulmak için büyük çaba harcadı. Bilgi almanın tek yolu büyük rüşvetler ödemekti.
Bu rüşvetlerin birden fazlası Suriye hükümeti için çalışan veya hükümetle bağlantısı olan aracılara verildi.
Ayrıca çocukları hakkında bilgi bulacağına söz veren bir avukatla da çalıştı. Avukat her toplantıda aracılara veya cezaevi yetkililerine rüşvet vermek için para istedi.
Yıllar içinde avukata ödediği tutar 20 bin doları aştı.
Ancak tek bir bilgi kırıntısı bile elde edemedi.
Artık kendini aldatılmış hissediyor.
“Bu, su altında hayatta kalmaya çalışan birinin, yüzeyden gelen bir hortumun içinden nefes alıp vermesini engellemeye benziyor. “Çocuğunu arayan bir annenin duygularını istismar ediyorlar.”
Kendisi de birkaç ay tutuklu kaldıktan sonra 2017 yılında en küçük oğlu Ramez ile birlikte Türkiye’ye kaçmaya ve yeni bir hayata başlamaya karar verdi.
Zemin kattaki küçücük evinin her yerinde iki oğlunun fotoğrafları var.
Kayıp kişiler hakkında bilgi edinmenin tek yolunun rüşvet olduğuna dair kabul görmüş bir inanç var.
Buradaki sorun rüşvetin işe yaramaması değil, bazı durumlarda gerçekten işe yaramasıdır.
ölülerin dirilişi
Suriye’de Esad hükümeti, 2011 yılında başlayan protestoların ardından çok sayıda silahsız göstericiyi öldürdü veya tutukladı.
Muhammed Abdülselam da onlardan biriydi.
2012 yılında İdlib yakınlarındaki bir kontrol noktasında gözaltına alındığında kolluk kuvvetleri kendisine yalnızca beş dakika sorgulanacağını söyledi.
Ancak başkent Şam’a 30 km. Kuzeydeki kötü şöhretli Seydnaya Hapishanesine gönderildi.
“Hayal edebileceğiniz en korkunç işkenceye maruz kaldım” diyor.
Bir gün, gördüğü işkenceler sonucu öldüğü sanılarak, ölülerin kokmaması için tuzun içine konulduğu “tuz odası”na götürülür.
“Uyandığımda sağım ve solum cesetlerle çevriliydi” diyor.
Ölmediği anlaşılınca tekrar hücresine götürüldü.
Muhammed’in ailesine 2014 yılında ölüm belgesi verildi ve onun kalp krizinden öldüğü söylendi.
Ancak buna inanmayan babası oğlunun yolundan gitmeye devam etti.
Ailesi başka bir aracı aracılığıyla Cumhurbaşkanı Beşar Esad’a ulaşmayı başardı ve anlaşmaya varıldı.
Bu anlaşmaya göre oğlunun serbest bırakılması için 40 bin dolar ödemesi gerekiyordu.
Ailesi bu parayı ödemek için arazilerini sattı ve Muhammed sonunda 2017 yılında serbest bırakıldı.
Beş dakika denilen şey beş yıl sürdü.
Muhammed şu anda ailesiyle birlikte İstanbul’da yaşıyor.
Trajik bir şekilde babası, oğlunun kurtarıldığını göremeden bir hava saldırısında öldürüldü.
Seydnaya Hapishanesi
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu geçtiğimiz günlerde Suriye’deki kayıpların akıbetini ortaya çıkarmak için bağımsız bir enstitü kurulmasına karar vermişti.
Ayrıca Seydnaya Cezaevi’ndeki Kayıplar ve Tutuklular Derneği gibi sivil toplum kuruluşları da ortaya çıktı.
Kuruculardan Riyad Avlar kısa boylu, zayıf ve sakallı bir adamdır.
Türk olmasına rağmen yıllarını bu hapishanede geçirdi.
1996 yılında henüz 19 yaşındayken eğitim gördüğü Suriye’de tutuklandı.
Suçu arkadaşına yazdığı mektupta hükümeti eleştirmekti.
Pek çok kişi gibi o da “sistemin içinde yok edildi” ve ailesi 15 yıl boyunca kendisinden haber alamadı.
21 yıl hapis yattıktan sonra altı yıl önce serbest bırakıldı.
Daha sonra yine cezaevinde olan başka bir arkadaşıyla bu derneği kurdu.
Cezaevinden çıkanların yanına giderek içeride gördükleri diğer mahkumların isimlerini öğrenmeye başladılar.
“Onların bize başkalarından duyduklarını değil, sadece gördükleri insanları anlatmalarını istedik” diyor.
Daha sonra bu kişilerden oluşan bir veri tabanı oluşturdular ve bunu kayıp kişilerin listeleriyle karşılaştırdılar.
“İsimleri karşılaştırdıktan sonra ailelere çocukları hakkında haberler vermeye başladık” diye ekliyor.
Kendilerine başvuran ailelerin ödemesi gereken paranın miktarı konusunda son derece kaygılı. Bazı ailelerin bilgi edinmek için evlerini sattığını söylüyor.
Dernek ayrıca ailelerin ödediği ücretlere ilişkin bilgileri derledi ve bunu Birleşmiş Milletler’in 100.000 ölü tahminiyle ilişkilendirdi.
Derneğin varsayımına göre aileler 2011-2020 yılları arasında toplam 900 milyon dolar ödedi.
Riyad ve grubu, ailelere aracıların kendilerini dolandırıp dolandırmadığını nasıl tespit edebilecekleri konusunda atölye çalışmaları düzenledi.
Bir aileye verilen belgeden bir örnek veriyor ve bunun kesinlikle geçersiz olduğunu söylüyor:
“Çünkü üzerinde bir logo var. “Suriye’deki istihbarat örgütlerinin hiçbirinin logosu yok.”
Bazı sinyalleri tespit etmek o kadar kolay değil.
İdlib’de yaşayan ve 2013’te tutuklanan kardeşine ulaşmaya çalışan Kadri Ahmad Badle ile iletişime geçmemizi sağlıyor.
Birkaç hafta önce Kadri, Facebook’ta birinin Seydnaya’dan yeni çıktığını ve içeride gördüğü kişileri ailelere anlatabileceğini söyleyen bir paylaşım yaptığını gördü.
“Onunla temasa geçtik ve kardeşim hakkında kimsenin bilmediği bilgileri paylaştı. “Dövmesini bile tarif etti.”
Bu kişi Kadri’yi bir avukata yönlendirdi ve avukat da kardeşini 1.100 dolar karşılığında serbest bırakabileceğini söyledi.
Ailenin 700 dolar depozito ödemesinin ardından hem gönderiyi paylaşan kişi hem de avukat ortadan kayboldu.
10 gün sonra ise ikametgahlarına, kardeşinin 2014 yılında Seydnaya’da öldüğüne dair resmi ölüm belgesi gönderildi.
Aracılar
Riyad, ailelere yardım teklif eden aracıların çoğunun kolluk kuvvetleri ve istihbarat birimleri için çalıştığını söylüyor.
Yakın zamanda Suriye’den Lübnan’a kaçmak zorunda kalan bir avukat da bunu destekliyor.
İsminin gizli kalmasını isteyen bu avukat, 10 yıl boyunca “terör mahkemelerinde” davalara baktı.
Bunların çoğunluğu kolluk kuvvetleri tarafından keyfi olarak gözaltına alınan ve yargılanan sivillerden oluşuyor.
Esad’ın talimatıyla 2012 yılında kurulan bu mahkemelerdeki görevliler kolluk kuvvetleri tarafından atanıyor.
“Mahkeme insanları sosyal medyadaki beğenilerinden dolayı bile cezalandırabilir” diyor.
Yargılananların birden fazlası Seydnaya’ya gönderiliyor.
Bu mahkemenin lakabının “milyonların mahkemesi” olduğunu, bunun nedeninin ise burada yaşanan rüşvet olduğunu söylüyor:
“Yolsuzluk ve rüşvet Suriye rejiminin omurgasıdır, devlet düzeyinde rüşvet veremeyeceğiniz tek kişi yoktur.”
Bir yetkiliye rüşvet verildiğinde üstlerindeki kişilerin de bundan pay aldığını ekliyor.
10 yıldır kayıp yakınlarını bulmak isteyen ailelere yardım ettiğini, birçok kişinin bulunup cezaevinden çıkarılmasına yardımcı olduğunu anlatıyor.
Ancak Sana’nın akrabaları (gerçek adı değil) gibi bazı kişilerin başına ne geldiğini öğrenemedi.
Güvenlik güçleri 2012 yılında evine baskın düzenlediğinde Sana’nın oğlu, kocası ve erkek kardeşi gözaltına alındı.
Daha sonraki yıllarda pek çok kişi kendisine para karşılığında bilgi verebileceklerini söyleyerek yaklaştı.
Bir keresinde ailesi bir kişiye 20 bin dolar ödemişti. Ancak karşılığında herhangi bir bilgi alamadılar.
Avukatının yardımıyla her ay jandarmanın ölüm kayıtlarını inceleyerek yakınlarının buraya eklenip eklenmediğini kontrol ediyor.
Bu dönemde ailesinden geriye sadece fotoğraflar kaldı.
Her sabah kahvesini hazırlıyor, kahvaltı masasına oturuyor ve kapı zilinin çalmasını, ailesinin geri dönmesini umuyor.
“Anılarımla yaşıyorum” diyor ve ekliyor:
“Her zaman yanımda olan fotoğraflarla konuşuyorum ve onlara günaydın diyorum. Bazıları deli olduğumu düşünebilir. Ama hayata tutunmak için bana yeterince umut veren şey bu.”
